home / persoonlijke ontwikkeling / kernkwaliteiten / verantwoordelijkheidsgevoel

Verantwoordelijkheidsgevoel: verantwoordelijkheid nemen

Verantwoordelijkheidsgevoel noem ik een kernkwaliteit en een kernwaarde. En daar hoort een valkuil bij, een leerdoel en een allergie.

 

Wat is verantwoord?

Ik ga eerst kijken naar de betekenis van verantwoordelijk of verantwoord. Vaak bedoelt men dat je weloverwogen, doordacht en veilig met zaken omgaat wanneer je je verantwoordelijk gedraagt. Anders gezegd: dan doe je geen ondoordachte dingen, je hebt geen losbollige uitspattingen, je gaat serieus met de materie om en je maakt keuzes op basis van een verantwoorde en logische beredenering. Je kunt denken aan:

• Verantwoord omgaan met de bedrijfswagen of gereedschappen
• Verantwoorde financiële uitgaven doen
• Verantwoordelijkheid nemen voor jouw gezin
• Verantwoord omgaan met het milieu of met de natuur
• Verantwoord en gezond leven
• etc.

Verantwoordelijkheid nemen: basis voor persoonlijke ontwikkeling

Verantwoordelijkheid leren nemen is de basis voor persoonlijke ontwikkeling. Wil je effectief in het leven staan? Wil je zelfregie ontwikkelen? Wil je persoonlijk leiderschap ontwikkelen? Dan is verantwoordelijkheid nemen een belangrijk leerdoel. Het vergroot niet alleen jouw invloed maar ook jouw eigenwaarde en zelfvertrouwen gaan zienderogen omhoog wanneer je verantwoordelijkheid neemt. Waarvoor? Ik noem een aantal zaken:

Voor eigen gevoelens en gedachten

Je bent verantwoordelijk voor jouw eigen gevoelens en gedachten. Dat is een basis voor jouw persoonlijke ontwikkeling maar ook voor de communicatie en feedbackregels. De kunst is om het bij jezelf te houden. Dus niet: ‘jij stelt me teleur’ want dan leg je de verantwoordelijkheid voor eigen gevoelens bij de ander neer. Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gevoelens betekent: ‘ik ben teleurgesteld’. Dat zijn mijn gevoelens, daarvoor neem ik verantwoordelijkheid, daarop ben ik aanspreekbaar! Ik leg het niet bij een ander neer, ik beschuldig de ander niet. Ik sta voor wat ik zeg.

Voor eigen behoeften

Je bent verantwoordelijk voor eigen persoonlijke behoeften. Uit jouw behoeften komen jouw drijfveren en motivatie voort! Daarvoor kun je een ander niet verantwoordelijk stellen. Heb je behoefte aan zekerheid? Of aan aandacht, erbij horen, gewaardeerd worden, gelijkwaardigheid, respect en vertrouwen? Leg die verantwoordelijkheid vooral niet bij een ander neer maar neem verantwoordelijkheid voor de vervulling van eigen behoeften!
Verantwoordelijkheid nemen voor eigen behoeften gaat altijd samen met de verantwoordelijkheid voor eigen gevoelens.
Wanneer jouw behoeften worden vervuld krijg je positieve gevoelens: je wordt blij, enthousiast, optimistisch of gelukkig.
Wanneer jouw behoeften niet vervuld worden krijg je negatieve gevoelens. Je wordt verdrietig, boos, je voelt irritatie of frustratie of je voelt je afgewezen, gekleineerd, onderuitgehaald of gekwetst etc.

Motivatie en zelfmotivatie

Je bent verantwoordelijk voor jouw eigen motivatie en trouwens ook voor jouw eigen demotivatie. “Dat klopt”, zei iemand onlangs, ‘maar ik moet soms wel geïnspireerd worden’. En dat is precies wat ik bedoel. Want mocht je inspiratie nodig hebben, zoek het dan op en wacht niet af tot er toevallig een inspirator voorbijkomt. Afwachten doe je bij de bushalte.  
Overigens: je bent ook verantwoordelijk voor eigen werkgelegenheid.

Energiehuishouding en energiebalans

Je bent verantwoordelijk voor eigen energiehuishouding: energiebalans en energieniveau. Je kunt zorgen dat de inkomsten op de energiebalans hoger zijn dan de uitgaven. Bewustwording en inzicht helpen je daarbij.

Voor eigen keuzes

Je bent verantwoordelijk voor eigen keuzes en nog scherper gesteld: ook voor de consequenties van jouw keuzes. Wanneer je verantwoordelijkheid neemt voor jouw eigen persoonlijke behoeften, maak je keuzes op basis van eigen behoeften. Je legt de verantwoording daarvoor niet bij een ander neer maar je neemt verantwoordelijkheid voor de eigen keuzes. Dat betekent: je beschuldigt de ander niet, je laat jouw keuzes evenmin afhangen van een ander.

Voor eigen verwachtingen

Je bent verantwoordelijk voor eigen verwachtingen. Je hebt ze zelf gemaakt in de werkplaats ‘tussen de oren’. Wat verwacht je van anderen?

• Verwacht je dat een ander altijd voor jou klaar staat?
• Denk je dat mensen altijd loyaal en trouw zijn aan jou?
• Denk je dat anderen je wel zullen helpen wanneer je in de problemen zit?

Kernvraag is: waarop is deze verwachting gebaseerd? Heb je het zelf aangenomen of verondersteld in jouw hoofd of nam je de verantwoording om jouw verwachtingen bespreekbaar te maken?

Verantwoordelijk in relatie tot invloed

Je bent verantwoordelijk voor alle zaken waar je invloed op hebt. Sterker nog: je kunt nooit verantwoordelijk zijn voor zaken waar je geen invloed op hebt. Klinkt logisch hé? Maar dan ga je voorbij aan de complexiteit van dit onderwerp. Onlangs nam ik met een HR-manager een aantal functiebeschrijvingen door. En bij elke beschrijving zag ik een aantal verantwoordelijkheden opgesomd waar medewerkers voor verantwoordelijk zijn (volgens de functiebeschrijving) terwijl ze er geen (of beperkte) invloed op hebben. Kortom: de verantwoordelijkheden en bevoegdheden kloppen niet met elkaar. Het plaatje hierna geeft inzicht in de begrenzing van jouw verantwoordelijkheid. Want er zit een grens aan: zorg dat je nooit verantwoordelijkheid neemt voor zaken waar je geen invloed op hebt. Ik onderscheid vier categorieën:

Schuld en verantwoordelijkheid

Mensen halen schuldgevoel en verantwoordelijkheid vaak door elkaar. Dat zit bijvoorbeeld in de uitspraak: ‘waar er twee kijven, hebben er twee schuld’. Ik zou ervan maken: ‘waar er twee kijven, hebben er twee verantwoordelijkheid’. Ik zie het ook vaak bij conflicten en echtscheidingen. De volksmond roept al snel: ‘wie zijn schuld is dat?’. Ik praat liever over verantwoordelijkheden.

Laat je nooit chanteren: over schuldgevoel!

Sommige mensen zijn uitermate vaardig om een ander een schuldgevoel aan te praten. Daarbij spelen ze vooral in op jouw gevoel van verantwoordelijkheid. Vaak willen ze wat van je gedaan krijgen of jou in een bepaalde emotionele toestand brengen. In feite praten ze jou een schuldgevoel aan waardoor ze jou in actie proberen te brengen. Voorbeelden van uitspraken:

• ‘Jij hebt me niet gesteund in het conflict met mijn leidinggevende, daarom sta ik nu op straat’
• ‘Als jij beter had leren communiceren, was onze relatie niet kapotgegaan’
• ‘Jarenlang stond ik voor jou klaar maar wat krijg ik ervoor terug?’
• ‘Moet je kijken wat ik allemaal voor jou doe: en jij?’
• ‘Als jij eens wat meer had gedaan in de huishouding, was ik nooit burn-out geraakt, maar ik draaide ook overal voor op’.

Let op: mensen zijn zelf verantwoordelijk voor eigen keuzes. Zelfs al gaan ze inbreken, auto’s stelen, aan de wiet, roken of drinken. Hun keuze is hun verantwoordelijkheid. Laat je geen schuldgevoel aanpraten. En vergeet niet: schuld en schuldgevoel is familie van de slachtofferrol en van de aanklager. Ik zeg weleens: voor schuld moet je naar de bank, wellicht willen ze het financieren.

Verantwoordelijkheden op de werkvloer

De vier voorwaarden die bij verantwoordelijkheid horen

Daarom kom ik tot een viertal voorwaarden die bij verantwoordelijkheidsgevoel horen.

Bereidheid om te verantwoorden

Verantwoorden hoort bij verantwoordelijkheid. Wie met verantwoordelijkheden kan omgaan is (intrinsiek) bereid om verantwoording af te leggen zoals:

• Uitleggen waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt
• Voortgang melden
• Informeren
• Knelpunten melden en bijzonderheden rapporteren

Draagvlak en commitment

Wat ook nogal eens vergeten wordt is dat verantwoordelijkheidsgevoel ontwikkeld wordt binnen teams en organisaties wanneer er draagvlak en commitment is. Dat zullen mensen alleen maar doen wanneer ze de gelegenheid hebben gehad om ermee in te stemmen. Zodra men verantwoordelijk wordt gesteld voor doelen en taken zonder inspraak, ruggenspraak en betrokkenheid, is de kans groot dat men sociaal wenselijk gedrag gaat vertonen maar dat de intrinsieke motivatie ontbreekt voor het dragen van verantwoordelijkheden.

Aanspreekbaar

Wie bereid is om te verantwoorden is aanspreekbaar op zijn verantwoordelijkheid. Ook als er vragen zijn over de voortgang of over de werkwijze die gekozen is in bepaalde zaken. Of als er kritiek is of twijfel bij anderen. Aanspreekbaar zijn vraagt dus een open mindset van diegene die verantwoordelijk is. Je bent controleerbaar en traceerbaar voor anderen.

Bevoegdheid

Een belangrijk issue is ook: je kunt alleen verantwoordelijk zijn voor zaken waar je invloed op hebt. Je dient dus ook over de juiste bevoegdheden te beschikken om bijbehorende verantwoordelijkheden te kunnen dragen of uitvoeren. Ik onderscheid een paar situaties:

• Je bent verantwoordelijk en bevoegd: dan kun je de juiste maatregelen nemen die je nodig hebt om jouw verantwoordelijkheden goed uit te voeren
• Je bent verantwoordelijk maar niet bevoegd: dan word je wel verantwoordelijk gesteld voor het resultaat en/of het proces (tenminste dat kan) terwijl je niet in staat bent om verbeteringen of wijzigingen door te voeren. Deze verantwoordelijkheid moet je nooit aanvaarden en daar kun je ook niet op aangesproken worden.
• Je bent bevoegd en niet verantwoordelijk: dat zijn bevoegdheden waar je niets aan hebt.

Gezamenlijke verantwoordelijkheden bevorderen binnen teams

Je committeren aan verantwoordelijkheden

Medewerkers zullen zich alleen maar aan verantwoordelijkheden committeren wanneer er voldoende vertrouwen is in het team. Verantwoordelijk zijn voor is in feite fase 4 in het teamontwikkelproces. Zoals hiervoor al gemeld dienen teamleden bereid te zijn zich te verantwoorden.

Aanspreekbaar zijn op de eigen verantwoordelijkheden

Medewerkers zullen alleen aanspreekbaar zijn op verantwoordelijkheid wanneer ze zich gecommitteerd hebben, wanneer ze zich hebben kunnen uitspreken in een sfeer van vertrouwen en veiligheid en wanneer ze invloed hebben op het uitoefenen van de verantwoordelijkheden (wanneer ze over de juiste bevoegdheden beschikken). Dan zijn ze ook aanspreekbaar op hun verantwoordelijkheid.

Duidelijk zijn

Als iedereen verantwoordelijk is, is niemand verantwoordelijk, zal niemand verantwoordelijkheid nemen of het gevoel hebben dat hij/zij verantwoordelijk is. Waarom niet? Omdat het geen duidelijke afspraak is. Iedereen bestaat niet. Iedereen is hetzelfde als niemand.  Je zult dus duidelijker moeten zijn en heldere taken moeten verstrekken aan jouw teamleden. Anders gezegd: verantwoordelijkheden moet je adresseren.
Wanneer iedereen verantwoordelijk is voor de orde en netheid in de bedrijfskantine dan moet je duidelijk maken wat dit precies betekent. Je stelt een corveedienst in die per dag of per week wisselt of je maakt met de teamleden de afspraak dat zij hun koffiekopjes opruimen wanneer ze de kantine verlaten.

Individuele ontwikkeling

Ook al betreft het gezamenlijke verantwoordelijkheden: het blijft individueel maatwerk. Teamleden moeten zich namelijk wel committeren aan de verantwoordelijkheid die je ze wilt toewijzen. Doen ze dat niet, dan kunnen ze wel verantwoordelijk zijn maar ze zullen zich niet verantwoordelijk voelen.