home / persoonlijke ontwikkeling / autonomie / reddingsdriehoek

Reddingsdriehoek of dramadriehoek: ineffectieve communicatie

Een ineffectieve communicatiespiraal is de rol van dader, redder of slachtoffer. Als persoon maar ook binnen teams en relaties kun je daarin vastlopen. Het wordt wel de reddingsdriehoek genoemd.

Voorbeelden uit de praktijk

Ik noem enkele praktijkvoorbeelden:

Gevangen in de reddingsdriehoek

In de dramadriehoek van ineffectieve communicatie speelden Harm (24 jaar) en zijn ouders een bekend en menselijk scenario. Harm was nog thuiswonend en liet een lakse houding zien als het ging om het betalen van rekeningen. Regelmatig ontving hij aanmaningen en stond er zelfs af en toe een incassobureau aan de deur. Dit leidde tot grote zorgen bij zijn vader en moeder, die zich niet alleen druk maakten om de geldproblemen van Harm, maar ook over de risico's van onverzekerd rondrijden in zijn auto. In de interactie tussen vader, moeder en Harm kwamen de drie rollen van de dramadriehoek duidelijk naar voren:

• Vader (rol dader): "Ik denk dat we maar eens orde op zaken moeten stellen. Als het zo doorgaat dan leg ik de auto van jou aan de ketting achter 't huis en dan is het gebeurd."
• Moeder (rol redder): "Ja, maar hij moet toch wel naar zijn werk kunnen, je kunt zomaar niet de auto wegdoen, toch?"
• Vader (rol slachtoffer): "Het is toch ook wat met de jeugdige generatie, ze luisteren nergens naar, maar wij draaien op voor de gevolgen als het misgaat."
• Moeder (redder): "Harm, moet je eens kijken wat je je vader aandoet. Je moet nu écht zorgen dat je het financieel op een rijtje hebt."

In dit voorbeeld wisselden de rollen voortdurend, wat resulteerde in een vicieuze cirkel waaruit het moeilijk was om te ontsnappen. De omgeving was gewend aan de dynamiek van deze rollen, en wanneer iemand probeerde uit de rol te stappen, ontmoette deze weerstand van de anderen. Het doorbreken van de cirkel werd niet altijd in dank afgenomen en er ontstond zelfs druk om terug te keren naar de vertrouwde rollen. Harm bevond zich in een lastige situatie, waarin hij moest omgaan met de rollen van zijn ouders en tegelijkertijd zijn eigen rol moest heroverwegen. Een situatie die vaak voorkomt en leidt tot ineffectieve communicatie en stagnatie in de persoonlijke ontwikkeling.

Wanneer Harm zich bewust wordt van de reddingsdriehoek en zijn rol daarin, kan hij de cirkel doorbreken en streven naar effectievere communicatie met zijn ouders. Door open te staan voor verandering en bewust te kiezen voor andere communicatiepatronen, kan hij werken aan een gezonde en evenwichtige interactie binnen het gezin.

Het Familiediner drama

Tijdens een familiediner ontstaat er een ruzie tussen twee broers, Mike en Alex. Mike heeft de aanklagerrol op zich genomen en bekritiseert voortdurend de levenskeuzes van Alex. "Je verspilt je tijd met nutteloze dingen en je hebt geen verantwoordelijkheidsgevoel!" merkt hij op. Alex voelt zich aangevallen en neemt de slachtofferrol aan: "Ik probeer gewoon mijn eigen pad te volgen, maar jullie begrijpen me niet." Gelukkig komt Emma, hun oudere zus, tussenbeide als redder. "Laten we elkaar steunen en respecteren, ook al hebben we verschillende manieren om ons leven in te vullen," stelt ze voor, om de familieband te behouden en de sfeer te verbeteren.

Het printdrama

Het is een doordeweekse dag en Sarah zit op haar werk. Plotseling gaat haar telefoon over; het is haar vriend Mark. Hij vraagt of Sarah na haar werk een belangrijk document voor hem kan uitprinten, omdat hij dat vergeten is te doen. Sarah reageert vriendelijk en zegt dat ze dat graag zal doen. Later komt Sarah thuis en ontdekt dat ze het document is vergeten uit te printen. Mark schiet direct in de aanklagerrol en verwijtend zegt hij: "Jij vergeet ook altijd alles!" Hierdoor voelt Sarah zich aangevallen en zij valt in de slachtofferrol, en antwoordt: "Ja maar, ik had zoveel andere taken op het werk en ik kon het echt niet meer onthouden." Op dat moment komt hun 14-jarige dochter, Emma, de trap af en hoort het schouwspel aan. Ze kan het niet laten om in de redderrol te stappen, en roept: "Kom, laten we eerst samen een kopje thee drinken en dan kan ik je helpen het document uit te printen." Ze wil de situatie sussen en voelt zich verantwoordelijk om de vrede te bewaren.

 Het vriendengroepje drama

Een groep vrienden komt bij elkaar voor een gezellige avond, maar al snel ontstaat er een conflict. Tom heeft de aanklagerrol op zich genomen en bekritiseert voortdurend de beslissingen van Sam. "Waarom luister je nooit naar ons? Je denkt alleen aan jezelf!" merkt hij op. Sam voelt zich aangevallen en neemt de slachtofferrol aan: "Ik probeer het gewoon goed te doen, maar jullie begrijpen me niet." Gelukkig stapt Emma, een gemeenschappelijke vriendin, in als redder. "Laten we allemaal onze standpunten delen en naar elkaar luisteren zonder te oordelen," stelt ze voor, om de vriendschap te behouden en de harmonie te herstellen.

De rol van redder

De redder is in de dramadriehoek de persoon die de problemen oplost. Hij/zij staat altijd voor de ander klaar, is behulpzaam, bemiddelt, gericht op harmonie en wil het conflict vermijden.

Wat zijn de kenmerken van de rol van redder?

Vaak is de redder de probleemoplosser. In feite wil hij/zij het probleem of de spanning oplossen binnen een relatie of een team. Redders zijn aardig, begaan, hartelijk, sociaal en inlevend. De redder vindt het moeilijk om te begrenzen en nee te zeggen en heeft vaak weinig (te weinig) oog voor de eigen behoeften of wensen. De communicatie uit zich in zaken als:

• Ik help je wel
• Laat mij dat maar regelen voor je
• Je hebt mij nodig
• Ik los het voor je op

Helpen en redden als wijze van overleven

De redder heeft een manier gevonden om de eigen pijn of het eigen verdriet te vermijden of leefbaar te maken namelijk door: te helpen en te redden. Doordat hij de aandacht op de ander richt en probeert de pijn van de ander op te lossen, hoeft hij zijn eigen pijn niet aan te gaan.

Uitputting dreigt

Wanneer de redder door zijn omgeving wordt herkend als redder, zal men vaak een beroep op hem doen. Hij lost het wel op immers.  En omdat de redder moeite heeft met nee zeggen, kan dit tot uitputting, stress en burn-out leiden.

De rol van dader of aanklager

De rol van dader wordt specifiek benoemd in de reddingsdriehoek of dramadriehoek. De dader is hard, kritisch en dwingend als wijze van leven om de eigen angst of pijn te vermijden.

De slachtofferrol als wijze van overleven

Hulpeloosheid en machteloosheid kan benut worden als wijze van overleven. Het moge duidelijk zijn dat het slachtoffer zijn gebrek aan zelfvertrouwen verbloemt door deze rol in te nemen. In feite is het een vorm van pijn vermijden en eigen angsten verbloemen. Hier zijn enkele van de kenmerken en overlevingsstrategieën van de rol van slachtoffer:

• Onmacht en machteloosheid: Het slachtoffer voelt zich hulpeloos en heeft het gevoel dat anderen hem of haar dingen aandoen, zonder dat hij of zij er iets aan kan veranderen. Dit gevoel van onmacht is een manier om de verantwoordelijkheid voor de situatie buiten zichzelf te plaatsen.
• Ontkenning van verantwoordelijkheid: Het slachtoffer neemt geen verantwoordelijkheid voor zijn eigen situatie en schuift de schuld vaak af op anderen. Hij of zij gelooft dat de omstandigheden of andere mensen verantwoordelijk zijn voor de problemen en uitdagingen waar hij of zij mee te maken heeft.
• Negatief zelfbeeld: Het slachtoffer heeft vaak een laag zelfbeeld en gelooft dat hij of zij niet goed genoeg is. Dit negatieve zelfbeeld kan ervoor zorgen dat hij of zij zichzelf als zwak of waardeloos beschouwt.
• Hulpeloosheid als manipulatie: Het slachtoffer kan zijn of haar hulpeloosheid benutten als een vorm van manipulatie om anderen te beïnvloeden of te beheersen. Door anderen te laten geloven dat hij of zij niets kan doen en machteloos is, kan het slachtoffer hulp en ondersteuning afdwingen van anderen.
• Zoeken naar sympathie en aandacht: Het slachtoffer zoekt vaak sympathie en aandacht van anderen door zijn of haar negatieve zelfbeeld en machteloze houding te tonen. Door zichzelf als slachtoffer te presenteren, hoopt hij of zij op steun en begrip van anderen.
• Passieve rol aannemen: Het slachtoffer neemt vaak een passieve rol aan in situaties, waarbij hij of zij weinig actie onderneemt om de situatie te veranderen. Dit kan voortkomen uit de overtuiging dat het toch geen zin heeft om iets te proberen, omdat het toch niet zal lukken.
• Negatieve zelfbevestiging: Het slachtoffer herhaalt vaak negatieve uitspraken over zichzelf en zijn of haar situatie. Dit versterkt de overtuiging dat hij of zij geen controle heeft over zijn of haar leven en dat alles tegen zit.
• Het is belangrijk op te merken dat mensen vaak in verschillende rollen kunnen terechtkomen, afhankelijk van de situatie en de dynamiek met andere mensen. De rol van slachtoffer is een manier van overleven die voortkomt uit diepgewortelde emoties en overtuigingen. Om effectievere communicatie en zelfbewustzijn te bevorderen, is het essentieel om bewust te zijn van de eigen rol en de rollen van anderen in de interactie.

Macht en manipulatie

In feite is de onmacht die het slachtoffer laat zien een vorm van macht. Noem het: de macht van de weerloze. Hij benut zijn onmacht om anderen te manipuleren en zover te krijgen dat ze voor hem in beweging komen. Het is een manier voor het slachtoffer om toch zijn zin te krijgen.  Het slachtoffer zal de redder aansporen om hem/haar te helpen en meestal lukt dat.

Rolverwisseling slachtoffer - dader

Ken je de rolverwisseling van slachtoffer en dader? Vaak wordt het slachtoffer door de omgeving als dader benoemd en de dader wordt als slachtoffer benoemd. Een ingrijpende gebeurtenis voor veel mensen met een nare ervaring.

• Hoe werkt het?

  Aan de hand van een praktijkvoorbeeld zal ik duiden waar het om gaat:

  Op haar 16e ging Marianne iedere dag paard rijden bij de buurman. De buurman bezat een mooie manege en Marianne genoot  van het voorrecht dat ze onbeperkt bij de buurman mocht paardrijden. Na verloop van tijd ging er wat mis. Regelmatig zocht de buurman toenadering en betastte Marianne op intieme plaatsen. Dat heeft ca. 1 jaar geduurd en het ging steeds verder. Marianne durfde er niets van te zeggen en was bang. Maar ze voelde wel aan dat dit niet de gebruikelijke omgangsvormen waren. Haar ouders durfde ze niets te vertellen. Echter: op een goede dag trok ze de stoute schoenen aan en ging naar de huisarts. Het balletje ging rollen, de ouders werden ingelicht en er werd aangifte gedaan bij de politie.

• Wie was nu het slachtoffer?

  Op de vraag wie het slachtoffer is, krijgen we meestal volmondig het antwoord: Marianne natuurlijk. En dat klopt. Toen de buurtbewoners het verhaal hoorden dat de buurman opgepakt was door de politie reageerde men verontwaardigd. Verschrikkelijk wat die man had gedaan.

• Maar.........

  Er is meestal (bijna altijd) een maar bij. Want het duurt maar even en de rolverwisseling tussen dader en slachtoffer komt eraan.

• De dader werd slachtoffer (de buurman)

  Al gauw zeiden de mensen het volgende over de buurman:

  • ja maar ik vind het wel heel wat: hij laat zo maar zijn gezin achter
  • hij kan nu niet voor zijn bedrijf zorgen

• Het slachtoffer werd dader (Marianne)

  En over Marianne werd het volgende verteld:

  • ja ze zal het wel uitgelokt hebben
  • is er nu wel écht wat geweest?

• Wil je weten hoe het afliep?

  Op haar 20e was Marianne opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis en schreef ze de volgende tekst op de muren: 'wanneer je de mensen leert kennen, ga je van de beesten houden'. Jarenlang heeft ze gekampt met gevoelens van schuld, zelfverwijt, angst en gebrek aan zelfvertrouwen.