home / persoonlijke ontwikkeling / communicatie / weerstand / zondebok

Zondebok

De zondebok speelt een belangrijke rol in teams, in organisaties en zelfs in de maatschappij. In dit artikel ga ik in op:

• Herkomst zondebok
• Betekenis zondebok
• Voorbeelden
• De les van de zondebok

Huidige betekenis

Wanneer we in deze tijd praten over de zondebok, dan is dat iemand die alle schuld krijgt en die overal de schuld van krijgt. Maar het gaat wat mij betreft nog verder. De zondebok is iemand:

• Die je overal verdacht van kunt maken
• Die je overal van kunt betichten
• Die een soort gezamenlijke vijand wordt van de groep
• Die je vogelvrij verklaart, waardoor je meent dat je je alles kunt permitteren tegenover deze persoon

Voorbeelden van de huidige zondebokken

Mark: het zwarte schaap van de familie

Ik schoot bijna in de lach toen ik met Mark in gesprek kwam. Hij vertelde waar hij geboren is. Vader was vroeger predikant en moeder notaris. En binnen het dorp moesten ze de stand wel hooghouden. Mark zei: ‘geen uitspattingen in mijn jeugd, geen losbandigheid, geen onvertogen woord en alleen maar braaf, serieus, met een boekje in een hoekje’.

Mark werd rebels. Weet je wat rebels is? Rebels is taal van diegene die niet gehoord is, niet gehoord wordt, die niet gezien wordt en zich niet gezien voelt. Dan leer je een nieuwe taal. De taal van de rebellie! En dat betekent: dan zorg je er wel voor dat je gezien en gehoord wordt. Dat deed Mark ook. Hij ging dwarsliggen, zoop te veel drank, ging om met louche vriendjes etc. En zo werd hij het zwarte schaap in de familie. Mark werd verbannen, uitgebannen en uitgekotst. Er werd thuis schande over gesproken. Schandalig zoals hij zich gedroeg.

Lena was een rotte appel in het team

Lena werd aangeduid als een rotte appel in het team. Ik kort het af als RAT (Rotte Appel Team). Zij zou de boel onderling ophitsen en opstoken, of mensen tegen elkaar uitspelen. Begrijp me goed, ik weet dat dat kan gebeuren.
Maar het wordt mij te snel gezegd, ook door leidinggevenden. Teamleden worden gemakkelijk aangeduid als rotte appels in het team. Dat is voor mij de ene kant. De andere kant is ook waar: het boeit me als teamcoach. Want ik begrijp wel dat het taal is waar men iets mee wil duiden. Wat voor gedrag heeft die zogeheten rotte appel dan, wat de leiding irriteert? Dat zegt alles over de schaduw binnen het team. En als ik dat helder heb, kom ik vanzelf bij de kracht.

De functie van de zondebok

De zondebok heeft een functie. Hij/zij ontheft ons van alle problemen, verantwoordelijkheden en schuld. We hebben iemand gevonden die het veroorzaakt heeft. In de maatschappij kun je een collectieve zondebok aanwijzen voor bepaalde vraagstukken die er zijn. Zo werd de coronacrisis veroorzaakt door ongevaccineerden of door jongeren die onverantwoord omgingen met elkaar. Of door de overheid, die bepaalde zaken niet op orde had. Ook in de voorbeelden die ik noem, is er een functie voor de zondebok. De spanning binnen een groep wordt omgezet in een gezamenlijke afweer tegen één persoon. Het werkt een beetje als de bliksem. De bliksem slaat in en dan is de spanning even uit de lucht. Dat geldt ook voor de zondebok. Hij/zij neemt de spanningen van het team, de organisatie, de familie op zich en daardoor kan de rest weer verder. Er is een gezamenlijke vijand gecreëerd.

Taal in de woestijn

Vroeger werd de zondebok de woestijn ingestuurd. Dat is dus nu nog zo. Hoe we dat doen? We creëren een woestijn waarbij we iemand:

• Uitsluiten, verstoten en uitwerpen
• Pesten
• Te schande maken en schande spreken over hem of haar
• Negeren en vermijden
• Doodzwijgen

Vogelvrij

Kenmerk van de zondebok is ook dat hij/zij vogelvrij verklaard is. Je kunt alles over de zondebok zeggen, ook al klopt er niets van. Je kunt onwaarheden verkondigen, die door iedereen als waar worden aangenomen. Je kunt vervelende dingen doen bij de zondebok, omdat we dat geoorloofd vinden. Je kunt ze plagen, uitlachen, belachelijk maken en pesten. Je kunt dingen doen, die je bij een ander niet durft.

De boodschap van de zondebok

De zondebok heeft een boodschap. Door onze veroordeling, missen we de boodschap en de les. Ik noem het voorbeeld van Mark, als zwart schaap van de familie. Mark verzette zich tegen braaf en ingetogen gedrag. En zijn familie veroordeelde losbandigheid en bandeloosheid. Ze probeerden Mark in het gareel te krijgen. Ik denk dat het leerdoel van de familie ‘genieten’ is. Kom eens tevoorschijn uit de onvrijheid van uiterlijk gefatsoeneerd gedrag. En Mark legde dit bloot door zijn gedrag. Maar daar werd niet naar geluisterd. (Lees ook mijn artikel over weerstand).

• Wat zou de les zijn in de klas van Marieke?
• Wat zou de les geweest zijn bij Lena in het team?